PV: Thưa ông, trong cuộc chiến chống lại căn bệnh AIDS của nhân loại, Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia có nhiều nỗ lực nhất tại khu vực. Chúng ta được cộng đồng quốc tế ghi nhận là đạt được những thành tựu đang kể trong việc kiềm chế tốc độ gia tăng của tình hình lây nhiễm HIV/AIDS trong cộng đồng?

Ông Mai Xuân Phương: Phải nói rằng, trong hơn 20 năm qua Việt Nam đã kiên trì và nỗ lực đương đầu với HIV/AIDS bằng nhiều giải pháp và biện pháp quyết liệt và đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Một thành công đáng kể là chúng ta đã thí điểm và đang mở rộng chương trình điều trị thay thế nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc Methadone. Tính đến hết tháng 9-2011, đã có 11 tỉnh/thành phố triển khai chương trình này, với tổng số 41 cơ sở điều trị Methadone đang hoạt động và trên 6000 bệnh nhân đang được điều trị... Chương trình chăm sóc, hỗ trợ và điều trị người nhiễm HIV và bệnh nhân AIDS đã tập trung triển khai ở các cơ sở y tế tại tuyến tỉnh và tuyến huyện với các gói dịch vụ chăm sóc kết hợp giữa cơ sở y tế với dịch vụ chăm sóc dựa vào gia đình và cộng đồng. Nhờ việc mở rộng việc tiếp cận với chương trình điều trị ARV những năm qua chúng ta đã cứu sống được hàng chục ngàn bệnh nhân AIDS...

Trong gần 4 năm trở lại đây, chúng ta đã đạt được "3 giảm”: giảm số ca nhiễm mới HIV, giảm số người nhiễm HIV chuyển sang giai đoạn AIDS và giảm số người tử vong do AIDS. Từ đó, chúng ta đã kiềm chế được tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng dân cư năm 2010 ở mức 0,26% thấp hơn mục tiêu 0,3% đã đề ra trong Chiến lược quốc gia phòng, chống AIDS đến năm 2010. Với tỷ lệ này, Việt Nam tiếp tục là nước có tỷ lệ hiện nhiễm HIV thấp trong khu vực và được quốc tế đánh giá cao.

Nhưng thưa ông, có một thực tế không thể phủ nhận là tình hình lây nhiễm HIV/AIDS cũng đang diễn biến rất phức tạp trong cộng đồng. Ở những nơi mà chúng tôi đã đi qua, có những làng quê đã nghèo nay lại càng thêm xác xơ bởi đại dịch AIDS hoành hành?

- Đây đang là những khó khăn, thách thức không nhỏ trong công tác phòng, chống HIV/AIDS. Thực trạng mà chúng ta vừa đề cập tới một phần cũng do hệ lụy của quá trình phát triển kinh tế- xã hội, do tốc độ đô thị hóa quá nhanh ở nhiều vùng quê. Lực lượng thanh niên nông thôn (kể cả nam và nữ) dời quê hương, bản quán đi lao động ở chốn thị thành hoặc các khu công nghiệp khi mắc bệnh cũng mang theo về làng quê những tệ nạn xã hội, trong đó có căn bệnh thế kỷ HIV/ ADIS.

Chủ đề của Tháng Hành động quốc gia phòng, chống HIV/AIDS năm nay là: "Hướng tới không còn người nhiễm mới HIV” vì hiện nay dịch HIV/AIDS vẫn tiếp tục có các diễn biến phức tạp đáng lưu ý như gia tăng sự lây nhiễm HIV qua quan hệ tình dục, hành vi lây nhiễm kép như một số người vừa mua bán dâm, vừa nghiện ma túy, hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV trong một số nhóm người như tiêm chích ma túy, phụ nữ bán dâm vẫn còn ở mức độ cao... Một bộ phận dân cư vẫn chưa thực sự có nhận thức đúng đắn về HIV/AIDS. Điều đó có nghĩa là, mặc dù chúng ta đã làm giảm được tốc độ lây lan của HIV, nhưng dịch HIV/AIDS vẫn diễn biến khó lường và tiềm ẩn các yếu tố có thể gây "bùng nổ” nếu chúng ta không có những biện pháp ứng phó toàn diện và quyết liệt hơn. Do vậy việc kiểm soát, ngăn chặn để "không còn người nhiễm mới HIV” là mối quan tâm hàng đầu của Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.

Mặc dù có không ít người nhiễm HIV một cách bị động (lây nhiễm qua vợ hoặc chồng, từ mẹ truyền sang con...) và Luật Phòng, chống HIV/AIDS cũng xác định rằng người nhiễm HIV vẫn có đủ quyền lợi như những công dân bình thường khác, nhưng trên thực tế những người nhiễm HIV và bệnh nhân AIDS vẫn đang bị kỳ thị và bị phân biệt đối xử?

- Điều này chứng tỏ nhận thức của xã hội về HIV/AIDS chưa thực sự đầy đủ. Có thể hiểu kỳ thị với người nhiễm HIV/AIDS là thái độ coi thường, làm mất thể diện hay không tôn trọng một người hoặc gia đình họ vì biết họ nhiễm hoặc nghi ngờ bị nhiễm HIV/AIDS. Kỳ thị có thể từ phía cá nhân, bạn bè, gia đình, cộng đồng và cán bộ y tế, thậm chí từ phía chính quyền gây ra với người nhiễm HIV/AIDS. Kỳ thị còn từ chính người nhiễm HIV/AIDS gây ra (tự kỳ thị) vì thấy mình không được những người xung quanh chấp nhận hay mặc cảm với hoàn cảnh của mình. Những bài học kinh nghiệm trong phòng, chống HIV/AIDS cho thấy, dù ở bất cứ đâu và dù bị lây nhiễm HIV vì bất cứ lý do nào nhưng nếu không được xã hội tạo môi trường thuận lợi thì những người nhiễm HIV thường phải giấu giếm, lẩn trốn khỏi cộng đồng.

Thưa ông, nhưng đáng thương nhất là những trẻ em bị lây nhiễm HIV/ AIDS từ cha mẹ. Bên cạnh sự chịu đựng nỗi đau thể xác do bệnh tật dày vò, chúng còn có nỗi khổ tâm khác khi không được tới trường, không được hòa nhập với bạn bè cùng trang lứa. Câu chuyện về những trẻ em ở Trung tâm Bảo trợ xã hội số 2 (Yên Bài, Ba Vì- Hà Nội) bị kỳ thị và phân biệt đối xử chỉ được dự khai giảng nhưng không được tới trường là một ví dụ điển hình. Thực trạng này đã kéo dài nhiều năm rồi nhưng chưa có giải pháp để giúp các em bớt thiệt thòi?

- Đây là một thực tế đau lòng, bởi những trẻ em đó cũng chỉ là những nạn nhân, gánh chịu hậu quả do cha mẹ gây ra. Nạn kỳ thị và phân biệt đối xử đã đẩy những trẻ em đó ra xa cộng đồng, đẩy các cháu ra khỏi trường học. Cũng không thể trách những bậc phụ huynh được, bởi họ luôn lo lắng về nguy cơ lây nhiễm HIV/AIDS từ những trẻ em mắc bệnh sang con cái họ trong các hoạt động vui chơi, cho dù những người kỳ thị phân biệt đối xử với trẻ nhiễm HIV/AIDS khi chúng tôi hỏi đều cho hay họ biết rõ HIV/AIDS lây nhiễm qua ba đường chính là máu, quan hệ tình dục, lây nhiễm từ mẹ sang con. Để cải thiện tình hình, không thể cứng nhắc áp dụng các điều khoản của Luật Phòng, chống HIV/AIDS mà phải làm thay đổi nhận thức của xã hội thông qua công tác truyền thông, vận động.

Cũng chính vì sự kỳ thị của cộng đồng- xã hội với những người nhiễm HIV và bệnh nhân AIDS mà nhiều người từ chỗ muốn công khai tình trạng nhiễm bệnh để nhận được sự cảm thông, chia sẻ đến chỗ buộc phải từ bỏ ý định của mình?

- Đặt ra vấn đề này, chúng ta lại đề cập tới vai trò của công tác truyền thông. Chống kỳ thị và phân biệt đối xử trong phòng, chống HIV/AIDS rất cần đến các giải pháp truyền thông phù hợp, để người bệnh được hưởng những quyền lợi của mình: mạnh dạn công khai tình trạng nhiễm HIV/AIDS, được tiếp cận chăm sóc, điều trị và tham gia xây dựng cuộc sống không có HIV/AIDS. Để làm được điều này, trước hết cần đổi mới tư duy về truyền thông. Đó là: chuyển từ truyền thông hù dọa sang truyền thông giải thích dựa trên các cơ sở khoa học và thực tiễn; chuyển từ việc nhấn mạnh vào con đường lây nhiễm sang nhấn mạnh hơn con đường không lây; chuyển từ việc coi người nhiễm HIV/AIDS và gia đình họ là đối tượng sang coi họ là chủ thể của truyền thông... chuyển từ đưa tin, hình ảnh tiêu cực về người nhiễm HIV sang đưa tin, hình ảnh tích cực về họ, cải thiện hình ảnh, tiến tới bình thường hóa sự có mặt của người nhiễm HIV trong cộng đồng...

Chủ đề của Chiến dịch Phòng, chống AIDS toàn cầu trong giai đoạn 2011-2015 là "Getting to zero” nghĩa là "Hướng tới mục tiêu ba không: không còn người nhiễm mới HIV, không còn người tử vong do AIDS và không còn kỳ thị, phân biệt đối xử liên quan đến HIV/AIDS”. Việt Nam đã chính thức chọn chủ đề cho Tháng Hành động quốc gia phòng, chống HIV/AIDS năm 2011 là: "Hướng tới không còn người nhiễm mới HIV”. Vậy chúng ta phải hành động thế nào để đạt cho được mục tiêu này?

- Như chúng ta đã biết, dịch HIV hiện nay đang tấn công chủ yếu đối tượng trẻ bao gồm cả vị thành niên và thanh niên. Đây là lực lượng lao động quan trọng đóng góp vào sự phát triển của mỗi quốc gia, do đó thanh niên cần được coi là một trong các nhóm đối tượng ưu tiên và trọng tâm của chương trình phòng, chống HIV/AIDS trong thời gian tới. Trong số nhiều giải pháp như đã đề ra trong chiến lược phòng, chống HIV/AIDS đến năm 2020, thì công tác thông tin, giáo dục, truyền thông và truyền thông để thay đổi hành vi vẫn đóng vai trò quan trọng số một. Hơn 20 năm qua, cho đến nay việc truyền thông nâng cao nhận thức, kiến thức để thay đổi từ hành vi có hại sang hành vi có lợi cho cá nhân và cộng đồng về phòng, chống HIV/AIDS vẫn được coi là một loại "vắc xin” hữu hiệu trong phòng, chống HIV/AIDS.

Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này!

Hương Lê (thực hiện)