Giáo sư Francoise Barré-Sinoussi trình bày tại phiên họp “Hướng đến liệu pháp chữa trị HIV”.Ảnh: aids2012.
Bệnh nhân Berlin, Timothy Brown đã khơi nguồn cảm hứng cho ý tưởng này
Bản đồ “Hướng đến liệu pháp chữa trị HIV” đánh dấu sự thay đổi đáng kể trong đồng thuận về khoa học liên quan đến tính khả thi của các nghiên cứu liệu pháp chữa trị HIV. Hơn 4 năm qua, các quỹ tài trợ đã bắt đầu hướng đến những nghiên cứu chuyên sâu, góp phần trực tiếp vào điều trị HIV. Thế giới bắt đầu chú ý đến trường hợp của Bệnh nhân Berlin, Timothy Brown, người tuyên bố đã được chữa khỏi bệnh HIV sau đợt hóa trị, điều trị ức chế miễn dịch và ghép tủy xương từ 1 một người hiến tặng có sức đề kháng di truyền hiếm gặp chống lại HIV.
“Tôi nghĩ không phải ai cũng muốn trải qua những gì anh ấy đã phải trải qua trong đợt điều trị này, nhưng nó đã truyền cảm hứng cho ý tưởng về một liệu pháp chữa trị HIV”, Tiến sĩ Steven Deeks, trường ĐH California, San Francisco phát biểu tại cuộc họp báo phát động chiến dịch nghiên cứu liệu pháp chữa trị HIV trên phạm vi quốc tế.
Đối với các nhà khoa học, liệu pháp chữa trị HIV nghĩa là gì?
Liệu pháp chữa HIV là phương pháp có thể loại bỏ HIV ra khỏi toàn bộ tế bào của cơ thể hoặc thiết lập được 1 phản ứng miễn dịch đủ mạnh có thể kiểm soát được HIV không cần phải sử dụng thuốc. Khó khăn trong việc loại bỏ HIV ra khỏi cơ thể là loại vi rút này vẫn còn tiềm ẩn trong các tế bào CD4 qua nhiều năm nhưng không bị phát hiện bởi hệ thống miễn dịch. Chỉ khi những tế bào đó bị kích hoạt bởi 1 tác nhân bên ngoài, chúng sẽ bắt đầu sản xuất ra HIV. Những tế bào này hình thành nên một “hồ chứa” vi rút tiềm ẩn với hàng ngàn tế bào có thể gây ra sự phục hồi HIV ngay sau khi điều trị kháng vi rút dừng lại. Nó sẽ kích hoạt những tế bào nhiễm bệnh, gây ra sự hồi sinh của HIV.
Trường hợp của Timothy Brown chỉ là 1 ví dụ của liệu pháp chữa bệnh HIV đã được khoa học xác nhận. Tuy nhiên, trường hợp này cũng đặt ra câu hỏi về định nghĩa của liệu pháp chữa HIV là gì. Các nhà khoa học nói đến 2 kết quả từ việc nghiên cứu liệu pháp chữa bệnh: một là loại bỏ vi rút ra khỏi cơ thể; hai là liệu pháp chữa bệnh mang tính chức năng, tức là một lượng nhỏ vi rút vẫn còn tồn tại, nhưng vẫn có thể kiểm soát được mà không cần dùng thuốc.
Các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực HIV cho rằng trường hợp Bệnh nhân Berlin đại diện cho ví dụ đầu tiên của việc loại bỏ HIV. Nhưng các tài liệu gần đây được trình bày tại “Hội thảo Quốc tế về Thuốc kháng vi rút Viêm gan và HIV và các Liệu pháp Chữa bệnh”, tổ chức tại Sitges, Tây Ban Nha tháng 6 vừa qua chỉ ra rằng một số phòng thí nghiệm đã xét nghiệm mẫu máu và mô của Bệnh nhân Berlin và phát hiện ra một lượng rất thấp DNA và RNA của HIV đã tồn tại nhiều năm sau khi tiếp nhận điều trị. Điều này chứng tỏ HIV không hoàn toàn bị loại bỏ khỏi cơ thể bệnh nhân. Tuy nhiên, cũng các mẫu này nhưng một số phòng thí nghiệm khác lại không thể phát hiện ra HIV.
Giáo sư Sharon Lewin của bệnh viện Alfred, Melbourn nhận xét: “Tôi có cảm giác kết quả xét nghiệm này không chính xác. Các mẫu DNA và RNA được xét nghiệm tại các phòng thí nghiệm rất có kinh nghiệm trong lĩnh vực này nhưng kết quả lại không thống nhất”. Theo ông, không thể có vi rút lây nhiễm hoặc đã được phục hồi đến mức độ bị phát hiện. “Nếu kết quả này chính xác, chúng ta sẽ có một ví dụ tuyệt vời cho liệu pháp chữa bệnh mang tính chức năng”.
Tiến sĩ Steve Deeks cho biết những phát hiện liên quan đến bằng chứng tồn tại của HIV trong trường hợp nêu trên đã mang đến 3 thông điệp. Đầu tiên, cần có các xét nghiệm nhạy cảm hơn để đánh giá các nghiên cứu loại bỏ HIV. Thứ hai, đáp ứng miễn dịch có thể là chỉ số đo lường quan trọng nhất để đánh giá tính hiệu quả của một liệu pháp chữa bệnh chức năng. Mức độ kháng thể của Timothy Brown vẫn tiếp tục giảm cho thấy không có đủ lượng HIV đang phát triển để kích thích quá trình đáp ứng miễn dịch. Cuối cùng, tất cả dấu hiệu lâm sàng chứng tỏ rằng bệnh nhân đang hồi phục tốt mà không cần được điều trị kháng vi rút. Một lần nữa cho thấy việc tồn tại HIV ở mức độ thấp không gây ra bất cứ tổn thương nào cho cơ thể.
Thật vậy, đối với tất cả các loại tế bào HIV có thể lây nhiễm, liệu pháp chữa trị mang tính chức năng có thể khả thi hơn và cũng có thể thỏa mãn người nhiễm HIV, tùy thuộc vào nó ảnh hưởng đến cuộc sống hằng ngày của họ đến mức nào.
“Gần đây tôi có hỏi một số bệnh nhân ở châu Á rằng họ muốn điều gì. Họ nói ‘Một liệu pháp chữa bệnh mà họ có thể ngừng’”. Giáo sư Francoise Barré-Sinoussi phát biểu tại buổi họp báo.
Mặt khác, nghiên cứu được tiến hành với những người sống chung với HIV ở Hà Lan cho thấy người bệnh muốn một liệu pháp chữa bệnh có thể loại bỏ lâu dài những tổn hại về sức khỏe, phản ứng phụ, chấm dứt kì thị và những nguy cơ lây nhiễm cho bạn tình. Ông Fred Verdult nói trong hội nghị “Hướng đến một liệu pháp chữa trị HIV” rằng, khi được yêu cầu xếp hạng các lợi ích về mặt sức khỏe và tâm lý, những người bị nhiễm HIV đánh giá các lợi ích về mặt tâm lý cho 1 liệu pháp chữa bệnh rất cao.
Một liệu pháp chữa bệnh chức năng hay liệu pháp điều trị chấm dứt bệnh AIDS sẽ tùy thuộc vào việc tiếp cận những bệnh nhân có HIV, bao gồm những người nhận biết được căn bệnh đang mang và những người không nhận biết được bản thân đang mang bệnh.
Con đường dẫn đến liệu pháp điều trị
Có những quan điểm khác nhau về phương pháp hiệu quả nhất cho việc điều trị lây nhiễm HIV. Các nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng vẫn có rất nhiều việc cần phải làm.
Các nhà nghiên cứu đều đồng ý rằng một liệu pháp chữa bệnh, dù là chức năng hay gì đi nữa, sẽ phụ thuộc vào sự kết hợp của nhiều phương pháp. Tuy nhiên điều họ còn chưa thống nhất là các thành phần cho sự kết hợp đó.
Bệnh nhân sẽ phải bắt đầu với một thời gian dài điều trị kháng vi rút để giảm lượng HIV xuống đến mức không thể phát hiện được. Thời gian điều trị này có thể quan trọng trong việc quyết định sự thành công của phương pháp điều trị tiếp theo. Nổ lực để loại bỏ “hồ chứa” HIV có thành công hơn với những người bắt đầu phương pháp điều trị ngay sau khi bị lây nhiễm không? Một đoàn nghiên cứu người Pháp đã đưa ra các tài liệu chứng minh rằng một vài bệnh nhân được điều trị nhiễm trùng cấp tính có thể ngừng việc điều trị và có thể duy trì trong một thời gian rất dài, trung bình khoảng 72 tháng, mà không trải qua giai đoạn phục hồi của vi rút. Vậy cái gì đã ngăn chặn sự phục hồi của vi rút? Đó có phải là thời điểm mà họ nên bắt đầu đợt điều trị không? Có phải là do các gen của họ hay chỉ là sự ngẫu nhiên?
Các nhà khoa học cũng rất quan tâm tìm hiểu liệu có hình thức nào tăng cường phác đồ kháng thuốc để xâm nhập vào “hồ chứa” những tế bào mang bệnh và khiến chúng bị tiêu diệt dễ dàng sau này. Cho đến nay, hầu hết các nghiên cứu đều không chỉ ra được cơ chế thuốc làm giảm tác động của các tế bào lây nhiễm tiềm ẩn. Tuy nhiên, các nghiên cứu sâu hơn đã được lên kế hoạch, sử dụng nhiều kĩ thuật đo lường nhạy hơn để xem liệu sự kết hợp của 5 loại thuốc có thể từng bước khống chế vòng đời phát triển của vi rút hiểu quả hơn không.
Các nghiên cứu đang hoặc sẽ được triển khai nhằm xác định mức độ mà các “hồ chứa” vi rút có thể bị tiêu diệt bằng cách sử dụng một loạt các loại thuốc có thể kích hoạt những tế bào bị nhiễm tiềm ẩn, để cho chúng có thể bị phát hiện và tiêu diệt bởi hệ thống miễn dịch hoặc tự hủy.
Ông Sharon Lewin của bệnh viện Alfred, Melbourne mô tả một loạt các nghiên cứu đã được triển khai, sử dụng 1 hợp chất gọi là chất ức chế HDAC, có thể kích thích các tế bào bị nhiễm tiềm tàng bắt đầu sản xuất HIV. Một số nghiên cứu thực nghiệm chất ức chế HDAC đang được tiến hành, đáng chú ý nhất là Vorinostat (SAHA). Thuốc này đã được phê duyệt cho việc chữa trị bệnh ung thư hạch dưới da, và hiện đang trải qua giai đoạn II thử nghiệm điều trị 1 loạt các loại u ác tính khác. Do đó, nó có độc tính ngắn hạn. Các nghiên cứu độc tính cho thấy nguy cơ tiềm năng dài hạn của u ác tính.
Giáo sư David Margolis tại trường ĐH North Carolina đang tiến hành 1 nghiên cứu tương tự, đo lường hiệu quả của liều thuốc đơn vorinostat đối với việc sản xuất vi rút trên 20 tình nguyện viên có vi rút hoàn toàn bị ức chế. Steven Deeks của trường ĐH California San Francisco đang thử nghiệm thuốc chữa chứng nghiện rượu, mà có thể cũng kích hoạt các tế bào lây nhiễm tiềm ẩn. Dữ liệu sơ bộ được trình bày tại CROI vào năm 2012 cho thấy chất này kích thích việc sản xuất HIV RNA ở các bệnh nhân lây nhiễm mạn tính đã nhận được thuốc.
Ngoài các loại thuốc này, còn có 6 hoặc 7 loại thuốc có thể phá hủy HIV tiềm tàng đang được nhóm của giáo sư Merck Margolis nghiên cứu. Nhóm nghiên cứu đã xác định được 83 hợp chất với các cơ chế hoạt động khác nhau đang được thử nghiệm có tiềm năng phá hủy vi rút tiềm ẩn. Hai công ty khác là Gilead và Janssen-Tibotect cũng tham gia vào chương trình nghiên cứu để tìm ra các loại thuốc có thể chữa được bệnh.
Cuối cùng, ông Warner Greene của Viện Gladstone, San Francisco nói, nhiều loại thuốc khác nhau dùng để uống kết hợp cũng cần được nghiên cứu để hạn chế vi rút tiềm ẩn trong các tế bào.
Các loại thuốc kích hoạt cũng cần được uống kết hợp với vắc xin điều trị để kích thích hệ thống miễn dịch tiêu diệt các tế bào bị kích hoạt, bởi vì các nhà nghiên cứu vẫn còn chưa chắc chắn các tế bào bị kích hoạt đó sẽ tiếp tục sản xuất ra vi rút khi mỗi lần bị kích hoạt là trong bao lâu, và liệu các tế bào không được kích hoạt hoàn toàn có khả năng sản xuất ra vi rút để lây nhiễm các tế bào khác không.
Các nhà nghiên cứu cũng đang nghiên cứu các liệu pháp chữa trị gen với khả năng có thể dần dần thiết lập một “hồ chứa” các tế bào CD4 kháng HIV. Liệu pháp này đang được nghiên cứu với những người bị nhiễm HIV, nhưng cần phải làm nhiều việc hơn nữa để hoàn thiện biện pháp đó và xem liệu biện pháp đó có thể chữa được bệnh HIV không.
Đường dài quanh co
Với câu hỏi về chi phí và thời gian cần thiết cho các nghiên cứu này, ông Rowena Johnston của AmFAR, người dẫn đầu nổ lực tìm kiếm liệu pháp chữa bệnh của tổ chức nói: “Tôi không thể trả lời quá trình này phải mất bao lâu và tốn bao nhiêu chi phí. Nhưng bây giờ chúng tôi đang hợp tác với nhau và hy vọng thời gian sẽ được rút ngắn đáng kể”.
Chi phí bao nhiêu và tốn bao nhiêu thời gian vẫn còn là sự phỏng đoán tại thời điểm này. Những người ủng hộ và các nhà nghiên cứu vẫn miễn cưỡng trả lời cho câu hỏi này: “Lý do mà chúng tôi chưa muốn trả lời quá trình này sẽ mất bao nhiêu triệu đô và tốn bao nhiêu thời gian là vì chúng tôi không muốn hứa hẹn nhiều về những điều chúng tôi chưa cung cấp được. Nhưng nếu chúng ta đầu tư nhiều tiền chúng ta sẽ có kết quả sớm hơn”. Ông Johnston nói.
Ông Tony Fauci đã chỉ ra rằng quan điểm “Không thể làm điều đó được!” đã nhiều lần được chứng minh là sai trong các nghiên cứu về HIV, bắt đầu với việc điều trị kháng vi rút, sau đó đến những nổ lực cung cấp điều trị đang phát triển… Ông nói “Nghiên cứu HIV đòi hỏi có các thành tựu vĩ đại của sự khám phá, nhưng nó cũng đòi hỏi việc phát hiện ra một phương pháp chữa bệnh có khả năng mở rộng để huy động các nguồn lực”.
Trang Nguyễn, SCDI
