Nhà thơ Tế Hanh tên thật Trần Tế Hanh, sinh ngày 20/6/1921 tại Quảng Ngãi. Câu thơ đề từ trong tập Hoa niên: "Chim bay dọc biển đưa tin cá”  là của thân phụ ông - một nhà Nho từng tham gia phong trào Đông du, nhưng bị bắt tại Hà Nội, đưa về quản thúc tại quê nhà - có ảnh hưởng sâu sắc đến hồn thơ của ông sau này. Năm 15 tuổi, ông ra Huế, học chung trường với nhà văn Nguyễn Văn Bổng và được gặp gỡ nhiều nhà thơ trong phong trào Thơ mới. Được Huy Cận khuyến khích, ông đã viết hai bài thơ hay, nay nhiều người vẫn nhớ Lời con đường quê, Những ngày nghỉ học. "Tôi thích hai bài thơ này vì tứ thơ hay, hồn thơ và tình thơ quyện vào nhau trọn vẹn".

Tế Hanh (thứ tư, phải qua) cùng các nhà văn, nhà thơ đương thời

Năm 1940, ông được Tự Lực Văn Đoàn tặng Bằng khen cho tập Nghẹn ngào, chung đợt với Bức tranh quê của Anh Thơ. Tập Nghẹn ngào được bổ sung thêm, đổi tựa Từ thương đến nhớ, rồi Hoa niên, được NXB Đời Nay ấn hành vào cuối năm 1944. "Chín năm sau, năm 1954, khi tập kết ra Bắc, lần đầu tiên tôi mới thấy tập Hoa niên của tôi do nhà thơ Hồ Dzếnh tặng lại".

Không giấu diếm, ông bảo, chỉ sau khi đi với cách mạng thì thơ ông mới thăng hoa trọn vẹn. "Có thể cắt nghĩa điều này, là do hồn thơ mình vừa đến độ chín và gặp sự chia cắt đất nước - một nỗi đau của dân tộc đập vào hồn thơ của tôi. Chính vì lẽ đó, tôi mới viết được Cái giếng đầu làng, Gửi miền Bắc, Mặt em là quê hương, Nhớ con sông quê hương, Bài thơ tình Hàng Châu... Có thể nói, tôi đã dùng thi pháp của phong trào Thơ mới để nói lên những cảm xúc sau này của mình. Đi qua hai cuộc kháng chiến, lúc nào tôi cũng mò mẫm, trăn trở, tìm tòi cho hướng thơ ca của mình".

Trong câu chuyện với một người trẻ, là tôi lúc ấy, ông hào hứng trao đổi khá nhiều về thơ. "Qua kiểm nghiệm của tôi và của nhiều nhà thơ khác - khi càng hiểu dân tộc, thì sự tiếp thu cái mới càng có cơ sở vững vàng. Rễ càng cắm sâu xuống đất thì ngọn càng vươn cao để đón gió bốn phương". Đổi mới thơ luôn là trăn trở trong ông.

Ngày tôi đến thăm thì mắt ông đã yếu. Ông ngâm nga: "Bạn tặng tôi tập thơ/ Nhưng tôi không đọc được/ Nước mắt tôi thầm ướt/ Không giấu nỗi đau buồn/ Tôi đã nhờ vợ con/ Đọc giùm khi rỗi rảnh/ Nhưng mà thơ khó tính/ Đòi hỏi sự lặng im". Đó là cách "đọc thơ”. Còn "làm thơ” thì sao? Ông chậm rãi: "Khi có được một ý thơ, tôi phải chuẩn bị trong tâm hồn, đọc nhẩm đi nhẩm lại cho thật thuộc. Rồi đọc lại, nhờ bạn bè hoặc vợ con chép giùm. Thật vất vả, nhưng biết làm sao hơn..."

Khi nhà thơ Tế Hanh trò chuyện, thỉnh thoảng, bà Yến - vợ ông - đến cầm khăn lau mặt cho ông với sự âu yếm lạ thường, khiến tôi cảm động. Lúc bà quay đi, tôi đùa, hỏi nhỏ: "Ông có sợ vợ không?". Ông cười rất đỗi hiền lành: "Mình thích hai câu thơ của Quách Tấn: Không ghen chẳng phải đàn bà/ Nếu không sợ vợ chẳng là đàn ông". Nhân vui chuyện, ông cho biết là đang viết hồi ký văn học. "Tôi đang đọc để vợ viết lại giùm. Mắt yếu quá. Tôi đặt tên là Hồi ký tuổi thơ, chỉ ghi lại những điều gì làm nên thơ chứ không kể lại theo sự việc". Không rõ nay bản thảo đã đến đâu.

Bẵng đi nhiều năm, không gặp được ông, nhưng qua nhạc sĩ, GSTS Thế Bảo - em ruột ông - tôi vẫn có thông tin về ông. Những năm tháng cuối đời, mắt lòa lại thêm bệnh thần kinh tọa nên ông đi đứng rất khó khăn. Chiều 16/7/2009, từ Hà Nội, nhà phê bình Lưu Khánh Thơ ngậm ngùi báo tin ông vừa qua đời lúc 12g30. Đến nay, có thể ghi nhận ông là một trong rất ít đại biểu cuối cùng của phong trào Thơ mới đồng hành cùng thế hệ chúng ta. Với nhiều đóng góp, ông được Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về VHNT (đợt 1, 1996).

Xin thắp nén nhang tiễn biệt một hồn thơ, một nhà thơ lớn đã góp phần tích cực làm rạng danh nền thơ VN hiện đại.

Lê Minh Quốc