Nguyễn Trãi - Ức Trai (Canh Thân 1380-Nhâm Tuất 1442)
Danh sĩ, nhà văn hoá lớn,
hiệu Ức Trai, cháu ngoại Tư Đồ Trần Nguyên Đán – tôn thất nhà Trần –
con danh sĩ Nguyễn Ứng Long tức Nguyễn Phi Khanh. Quê làng Nhị Khê,
huyện Thượng Phúc, tỉnh Hà Đông (nay là thôn Nhị Khê, xã Quốc Tuấn,
huyện Thượng Phúc, thuộc tỉnh Hà Tây).
Năm Canh
Thìn 1400 ông đỗ Thái học sinh, đời nhà Hồ, lúc 20 tuổi. Làm ngự sử đài
chánh chưởng. Năm Đinh Hợi 1407 nhà Minh sang cướp nước ta, cha ông bị
chúng bắt giải về Kim Lăng, ông đi theo đến Nam Quan gặp cha. Cha ông
khuyên ông hãy trở về lo việc báo thù cho cha, rửa hận cho nước, ông
vâng lời nhưng khi trở về, ông bị chúng bắt giam lỏng ở phía Nam thành
Đông Quan (Hà Nội).
Năm Mậu Tuất 1418 ông cùng
Trần Nguyên Hãn trốn vào Lam Sơn, tham dự cuộc khởi nghĩa do Lê Lợi lãnh
đạo. Suốt 10 năm kháng chiến cứu nước, ông đã ra tài về chiến lược quân
sự, ngoại giao giúp cuộc kháng chiến thành công.
Năm
Định vị 1427 ông được liệt vào hàng Đại phu, coi sóc các việc chính trị
và gồm coi việc ở Viện Khu mật. Năm sau (Mậu Thân 1428) Lê Lợi lên
ngôi, phong ông tước Quan Phục Hầu và cho theo họ vua, nên cũng gọi là
Lê Trãi.
Đến khi Lê Thái Tổ mất, ông bị bọn nịnh
thần gièm pha nên phải cáo quan, ẩn dật ở Côn Sơn, thuộc Chí Linh, tỉnh
Hải Duơng (nay vẫn thuộc Hải Dương).
Năm Giáp Dần
1434, Lê Thái Tông lại triệu ông ra, tỏ vẻ tin dùng, ông đành trở lại
triều đình lo việc chính trị, văn hoá. Nhưng không bao lâu Lê Thái Tông
đi duyệt binh ở Hải Dương, ngụ nơi Vườn Vải (Lệ Chi Viên) của ông, rồi
đột ngột bệnh mất tại đấy. Đám gian thần nhân đó ghép ông vào tội đã
khiến nàng hầu Nguyện Thị Lộ giết vua, rồi bắt ông giam vào ngục.
Năm Nhâm Tuất, ngày 16-8 Ất lịch (19-9-1442) ông bị giết với cả ba họ, thọ 62 tuổi.
Sang
đời Lê Thánh Tông, nỗi oan của ông được giải, vua truy phong là Tế Văn
Hầu, và các con cháu còn sót lại (Nguyễn Anh Võ, Tô Giám, Tô Kiên,…) đều
được trọng dụng.
Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo
(Lòng Ức Trai sáng như sao Khuê)
Các tác phẩm của ông:
Bình Ngô đại cáo
Bài văn bia Vĩnh Lăng ở Lam Sơn
Quân trung từ mệnh tập
Ức Trai dư địa chí
Quốc âm thi tập
Ức Trai di tập
Ngọc Đường di cảo
Gia huấn ca
Nguồn tại đây
