Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi ngày có gần hai nghìn trẻ sơ sinh trên thế giới bị nhiễm HIV do các bà mẹbị nhiễm HIV nhưng không được điều trị dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con. Theo đó mỗi năm thế giới có gần 600 nghìn trẻ em dưới 15 tuổi chết do HIV/AIDS và đa số trẻ em này đã bị nhiễm HIV từ mẹ.
Từ nỗi đau...
Chị Nguyễn Thị H (Hải Phòng) đã vô cùng tuyệt vọng khi chồng nghiện hút rồi chết vì bệnh AIDS, nhưng chị càng đau đớn hơn khi hay tin đứa con gái, bụ bẫm, xinh xắn cũng mắc phải căn bệnh nan y này. Lúc nào chị cũng thầm mong bác sĩ xét nghiệm nhầm!
Chị H. lại lặn lội lên tận Bệnh viện Phụ sản T.Ư để xét nghiệm lại. Nước mắt chảy dài trên đôi gò má hốc hác chị kể: "Mấy tháng nay, tôi đã đi hỏi và làm xét nghiệm nhiều nơi cho cháu, nhưng kết quả vẫn không thay đổi. Tôi thấy suy sụp, đau đớn và tuyệt vọng không thiết sống nữa. Trước kia, tôi cứ nghĩ HIV/AIDS là một cái gì đó trừu tượng, mơ hồ và xa xôi lắm, không ngờ nó lại phá vỡ hạnh phúc gia đình mình và tương lai nó sẽ "bắt" nốt con tôi...".
Chị Kim T (Phú Thọ) cũng bị lây nhiễm HIV/AIDS từ chồng, nhưng may mắn hơn, cháu N.V.D con chị chưa bị lây truyền căn bệnh này qua mẹ. T khẳng định: "Nếu được tiếp cận với những kiến thức dự phòng sớm, con chị H chắc chắn sẽ không bị bệnh".
Khi biết con trai nhiễm HIV, ông Nguyễn Q (Hà Nội) giấu không cho con dâu biết. Ðến khi ông quyết định tiết lộ điều này theo lời khuyên của bác sĩ thì cả người con dâu và cháu nội cũng đã nhiễm HIV. Các bác sĩ tư vấn cho rằng sự giấu giếm này cũng là một dạng kỳ thị. Sự kỳ thị của cộng đồng đối với người nhiễm HIV là một gánh nặng mà người bệnhcảm thấy khó chịu đựng hơn so với gánh nặng của bệnh tật.
Ông tâm sự: "Cả cuộc đời tôi chưa mắc sai lầm, nhưng chỉ vì do dự mà dẫn đến hậu quả quá lớn, bây giờ tôi rất ân hận mỗi khi nhìn thấy con và cháu mình ngày một yếu đi...".
Chị Thanh L (Hà Tây) kể: "Từ khi biết tôi nhiễm HIV, gia đình chồng gần như tách tôi ra khỏi mọi sinh hoạt chung. Khi tôi sinh nở, không ai đến gần hai mẹ con, các ông bà, cô chú không hề bế ẵm cháu. Ðến khi cháu đã ba tuổi, đi xét nghiệm kết quả biết là cháu bị lây HIV qua mẹ, thì tôi và con tôi còn bị nhà chồng tách con ra, xuống ở một phòng, ăn uống riêng biệt. Cuộc sống thật khó khăn khổ cực, năm lên bốn thì cháu "bỏ" tôi đi. Tôi chỉ biết khóc ròng. Nếu như ngày đó tôi hiểu rõ và nghe lời bác sĩ thì đã không có chuyện đau buồn này...".
... đến nhận thức
Phụ nữ khó tiếp cận với các dịch vụ tư vấn và xét nghiệm HIV nếu không có dịch vụ khám thai và chăm sóc sinh đẻ. Mặt khác kể cả các chị em khi đã nhiễm HIV cũng do dự và không muốn đến các cơ sở y tế khám và nghe tư vấn, mặc dù mạng lưới trạm y tế các cấp trong toàn quốc tạo điều kiện cho bà mẹ mang thai đến khám thai và phát hiện HIV sớm nhất khi thai được ba tháng tuổi.
Ngoài ra, tại các trạm y tế, cán bộ, nhân viên lại quen biết nhau nên xảy ra tình trạng phụ nữ không chấp nhận làm xét nghiệm HIV do lo sợ kết quả không được giữ bí mật. Chỉ có từ 30-50% phụ nữ khám thai chấp nhận xét nghiệm HIV tại trạm y tế xã mặc dù họ không phải trả chi phí. Họ còn cho rằng khi đã nhiễm căn bệnh này thì mọi việc là không giải quyết được.
Chị H.L (Hà Nội), có con là cháu H bị nhiễm HIV qua mẹcho biết: "Ngày ấy tôi nghĩ rằng có khám cũng không cứu được con, thì số mình đã vậy đành chấp nhận. Tôi chỉ ân hận lúc trẻ mình đã sai lầm để con mình phải khổ, bây giờ tôi chỉ cầu mong ngành y tế nghiên cứu được thuốc chữa bệnh cho con tôi...".
Hiện nay, việc chẩn đoán, phát hiện và chỉ định phác đồ thuốc hiệu quả trong phòng chống lây truyền từ mẹ sang con mới chỉ được lồng ghép vào các dịch vụ khám thai ở một số bệnh viện tỉnh, các vùng có dự án tài trợ. Tại các bệnh viện phụ sản ở những thành phố lớn, hầu hết những phụ nữ mang thai đều tới xét nghiệm HIV.
Trong khi đó, phần lớn các trạm y tế xã, phường chưa tham gia hoạt động này. Chỉ có một số trạm y tế trong vùng dự án tài trợ mới có dịch vụ tư vấn xét nghiệm HIV và thường được tiến hành lồng ghép với khám thai, tiêm chủng mở rộng... Vì vậy,tuyến y tế cơ sở cần có trách nhiệm hơn trong việc vận động, tiếp cậntư vấn, khám sức khỏe định kỳ cho những phụ nữ đang trong thời kỳ mang thai.
Dịch vụ tư vấn xét nghiệm HIV ngay từ y tế cơ sở vẫn là cách thức tốt nhất để tăng tỷ lệ bà mẹ mang thai chấp nhận xét nghiệm HIV sớm, để kịp chuyển lên tuyến T.Ư xử lý những trường hợp khó khăn. Việc xét nghiệm HIV cho phụ nữ mang thai cũng chưa được thực hiện rộng rãi. Nhiều địa phương phụ nữ mang thai chỉ được xét nghiệm khi có dấu hiệu nghi ngờ trên lâm sàng hoặc có yếu tố nguy cơ.
Tiến sĩ Nguyễn Viết Tiến, Giám đốc Bệnh viện Phụ sản T.Ư, Trưởng tiểu ban Dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con, cho biết: "Số trẻ có nguy cơ lây nhiễm HIV cao nhất nằm trong giai đoạn lúc bà mẹ chuyển dạ, chiếm từ 10-20% trong khi trẻ nhiễm HIV từ trong bụng mẹ chỉ từ 5-10%. Nếu xét nghiệm thấy HIV dương tính ở bà mẹ mang thai lúc chuyển dạ, thì các cơ sở y tế khó áp dụng biện pháp phá thai cũng như sử dụng phác đồ điều trị bằng thuốc ARV so với khi phát hiện sớm.
Phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con, cần xét nghiệm sớm trong thai kỳ, chẩn đoán HIV cho phụ nữ trong thời gian mang thai để từ đó có những can thiệp thích hợp nhằm giảm thiểu sự lây nhiễm là điều hết sức quan trọng. Tuy nhiên, việc tăng tỷ lệ bà mẹ mang thai chấp nhận xét nghiệm HIV sớm nay vẫn còn là thách thức không nhỏ đối với ngành y tế, nhất là ở vùng nông thôn...".
Phòng, chống và tư vấn HIV
Lây truyền HIV từ mẹ sang con là nguyên nhân phổ biến nhất gây nhiễm HIV ở trẻ dưới 15 tuổi. 99% số trẻ nhiễm HIV từ nguyên nhân này. Bởi vậy, muốn phòng, chống lây truyền HIV từ mẹ sang con thì phải phòng ngay từ lúc trước khi phụ nữ kết hôn.
Ðối với những bà mẹ mang thai đã nhiễm HIV thì cần được sự tư vấn về quyết định sinh con. Ðối với việc nuôi con bằng sữa mẹ ở những người mẹ có HIV, đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về việc lây truyền HIV khi trẻ bú sữa mẹ.
Theo các nhà chuyên môn thì đó là do: HIV có trong sữa của những bà mẹ bị nhiễm, ruột non ở trẻ mới sinh chưa hoàn chỉnh, khi sữa ngoài vào, cơ thể chưa kịp thích ứng dễ gây tổn thương ruột, nếu người mẹ lại cho con vừa uống sữa ngoài vừa bú sữa mẹ có HIV sẽ làm cho bé dễ bị lây nhiễm HIV... Vì vậy nếu người mẹ có đủ điều kiện thì tốt nhất là cho con uống sữa ngoài bằng ly, muỗng, với điều kiện sữa đó bảo đảm đủ chất dinh dưỡng, nguồn nước pha sữa sạch, đồ dùng pha sữa hợp vệ sinh...
Một can thiệp khác nhằm giảm nguy cơ lây nhiễm HIV từ mẹ sang con được các thầy thuốc trên thế giới áp dụng đó là mổ lấy thai.Một nghiên cứu trên 8.533 cặp mẹ con (mẹ có HIV) cho thấy mổ lấy thai có hiệu quả rõ rệt trong việc làm giảm tỷ suất lây truyền này.
Một khó khăn khác là, cán bộ tư vấn về HIV ở phần lớn các cơ sở đều là kiêm nhiệm. Ðó là chưa kể ở tất cả các trạm y tế (TYT) đều không có điều kiện tư vấn riêng, cán bộ tư vấn không được đào tạo, đồng thời việc luân chuyển cán bộ không thích hợp tại nhiều cơ sở y tế đều có ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ tư vấn xét nghiệm HIV trong thời gian mang thai. Chính vì những lý do trên, tỷ lệ phụ nữ mang thai chỉ được xét nghiệm trong lúc chuyển dạ vẫn còn tương đối cao.
Việc thực hiện xét nghiệm HIV muộn trong thời kỳ mang thai khiến những phụ nữ mang thai dương tính với HIV không thể lựa chọn sự phá thai, cũng như khó có thể sử dụng các phác đồ ARV. Ðể đạt được các mục tiêu trên, cần đẩy mạnh công tác thông tin, giáo dục, truyền thông nhằm nâng cao nhận thức của các cặp vợ chồng trong độ tuổi sinh đẻ về nguy cơ lây nhiễm HIV và khả năng lây truyền HIV từ mẹ sang con; khuyến khích hành vi tình dục an toàn, nhất là phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ; tư vấn về HIV/AIDS trước khi kết hôn cho cả nam và nữ, nhất là với phụ nữ khi mang thai trước khi đẻ để họ tự nguyện xét nghiệm HIV. Bên cạnh đó phải cung cấp đủ thuốc dự phòng lây truyền HIV từ tuyến trung ương tới tuyến huyện.
Tại Hội nghị quy trình chăm sóc và điều trị dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con, TS Dương Quốc Trọng, Cục trưởng Cục Phòng chống HIV/AIDS cho biết: Mục tiêu của chương trình là từ nay đến năm 2010 sẽ giảm tỷ lệ lây nhiễm HIV từ mẹ xuống dưới 10% so với tỷ lệ 30-35% như hiện nay.
Theo báo cáo giám sát tại cộng đồng của các tổ chức quốc tế, hiện nay chỉ có 0,38% tương đương với 1.500 - 2.000 phụ nữ phát hiện nhiễm HIV/AIDS trong quá trình mang thai. Trong khi đó, mỗi năm có gần 6.000 phụ nữ mang thai phát hiện nhiễm HIV. Nếu như không được điều trị dự phòng sẽ có từ 30-35% nhiễm HIV do lây truyền từ mẹ, ước tính vào khoảng 2.000 trẻ nhiễm HIV.
Tính đến hết tháng 8-2007, toàn quốc có gần 130.000 trường hợp nhiễm HIV/AIDS, trong đó có 26.000 trường hợp chuyển sang giai đoạn AIDS, 14.000 trường hợp tử vong.
